Cz. 2.
Uzależnienie zwykle oznacza nadmierną zależność organizmu od jakiegoś narkotyku lub używki: alkoholu, nikotyny, kofeiny. Lecz uzależnienie definiowane szerzej, obejmuje również inne wypadki, kiedy ludzie czują się zmuszeni angażować się w ryzykowne, „wymykające się spod kontroli" zachowania, takie jak uprawianie hazardu, czy „nałogowy seks” (Zimbardo, 1999).[1]
Wyróżnia się uzależnienia psychiczne i fizjologiczne. Uzależnienie psychiczne rozwija się na skutek zażywania jakiegoś środka lub wykonywania jakiejś czynności, które uważane są przez daną osobę za przyjemne i pożądane. Rozwija się niepohamowane pragnienie dalszego wykonywania tej czynności lub otrzymywania danego środka. Fizjologicznym uzależnieniem nazywa się proces, w którym organizm adaptuje się do
danego środka i uzależnia od niego.
Uzależnienia behawioralne to uzależnienia psychiczne, zwane również zachowaniami kompulsywnymi. Dotyczą one różnych czynności np. opalania, zakupów, ćwiczeń na siłowni, gier, hazardu, dostępu do Internetu, jedzenia. Różnica pomiędzy uzależnieniami psychicznymi a fizjologicznymi wynika z faktu, że odstawienie przedmiotu uzależnienia (środka, czynności) w uzależnieniach psychicznych nie wiąże się z fizjologicznym odczuwaniem jego braku. W przypadku uzależnień behawioralnych brak czynności, od której jest się uzależnionym, odczuwany jest na poziomie psychicznym. Występuje dyskomfort psychiczny wywołany brakiem pożądanego zachowania.
Uzależnienia behawioralne mogą być równie groźne, jak uzależnienia fizjologiczne, ponieważ wiążą się one z wyniszczających człowieka i jego stosunki z innymi ludźmi konsekwencjami. Cierpieć można zarówno finansowo (zakupy, hazard, utrata pracy ze względu na uzależnienie i nienależyte wykonywanie swoich obowiązków, utrata kieszonkowego za złe wyniki w nauce), moralnie (uzależnienie od seksu, poczucie winy), zdrowotnie (opalanie, odchudzanie, ćwiczenie), jak i społecznie (utrata kontaktów z bliskimi, zrywanie związków).
Najczęściej dotykającymi dzieci i młodzież uzależnieniami behawioralnymi są uzależnienia od komputera, gier, telewizji, społeczności internetowych.
Uzależnienia rozwijają się niepostrzeżenie. Zaczyna się od niewinnych i sporadycznych działań, np. zaglądnięcie na stronę internetową z seksem, założenie konta społecznościowego, utrata niewielkiej kwoty w automaty zręcznościowe, kilka wyjść na zakupy. Następnie podnosi się tolerancja na dane zachowanie i aby otrzymać ten sam satysfakcjonujący stan, trzeba wydać więcej pieniędzy na zakupach, mieć ciemniejszą opaleniznę, dłużej rozmawiać z internetowymi znajomymi, przejść kilka kolejnych etapów gry. Człowiek zaczyna się od danej czynności uzależniać. Na kolejnym etapie osoba czuje silną potrzebę wykonywania danej czynności i związany z jej brakiem dyskomfort psychiczny. Pojawiają się różne objawy uzależnień: nerwowość, kłamanie, złe samopoczucie bez danej czynności, zakłócenie kontaktów z najbliższymi oraz zmiana dotychczasowego sposobu bycia. Dochodzi do tego, że jednostka uzależniona zaniedbuje swoje obowiązki.
W przypadku dzieci i młodzieży może to być najlepiej widoczne po wynikach w nauce szkolnej, choć ich pogorszenie nie musi być od razu wskaźnikiem wystąpienia uzależnienia. Ponieważ dzieci i młodzież nie miewają zbyt wielu obowiązków domowych, a ich głównym zadaniem jest nauka, wystąpienie niektórych uzależnień behawioralnych odciągających je od nauki objawia się właśnie pogorszeniem wyników w nauce. Jednak nie wszystkie uzależnienia tak działają i aby właściwie je rozpoznać, należy zwrócić uwagę nie na jeden pojedynczy syndrom, lecz na pojawienie się ich kilku naraz, np. gorsze wyniki w nauce, zmiana sposobu bycia, nerwowość, unikanie kontaktów z bliskimi, przyłapanie dziecka na kłamstwie, zbyt długi czas spędzany na wykonywaniu jednej i tej samej czynności. Oczywiście nie wszystkie uzależnienia objawiają się tak samo i z równą siłą, jednak część z nich rodzice mogą być w stanie zauważyć, jeśli już nie mogą mu zapobiec. Diagnozowanie uzależnienia behawioralnego nie jest czasem łatwe, dlatego w przypadku podejrzenia jego występowania u któregoś z członków rodziny warto zasięgnąć opinii specjalistów. Zdiagnozowanie uzależnienia behawioralnego staje się początkiem czasem żmudnej walki z nim, polegającej na odzyskaniu kontroli nad zachowaniem. Dlatego warto dzieciom i młodzieży uświadamiać zagrożenia mogące wynikać z nadużywania pewnych „przywilejów”, którymi są możliwość korzystania z komputera, gry, komórki, dostęp do Internetu.
Zalecenia profilaktyczne dotyczące przeciwdziałaniu uzależnieniom behawioralnym u dzieci i młodzieży dotyczą:
Dorośli nie są często w stanie kontrolować swoje dzieci, a nadmierna kontrola nie jest wskazana, gdyż ingeruje w prywatność dziecka, do której ono również ma prawo. Lepszym instrumentem współpracy z dzieckiem jest zaufanie. Nie należy jednak przeceniać zaufania do dziecka na zasadzie „ono nigdy by tego nie zrobiło!” Lepiej mieć zaufanie do zasad wpajanych dziecku, wzorów postępowania mu pokazywanych – innymi słowy dawać mu dobry przykład.
1.Zimbardo Philip G., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1999.